ΑΥΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΙΧΝΙΔΙ

Γράφει η Ελένη Αγγελίδη, Ψυχολόγος, Θεραπεύτρια μέσω Τέχνης, MEd Autism

1. Ποια είναι η σημασία του παιχνιδιού στην παιδική ηλικία;

Το παιχνίδι είναι ο φυσικός τρόπος με τον οποίο τα παιδιά διασκεδάζουν, αλληλοεπιδρούν και μαθαίνουν. Οι παιγνιακές τους δράσεις καθρεφτίζουν τα ενδιαφέροντά τους και την αναπτυξιακή φάση στην οποία βρίσκονται. Μέσα στο παιχνίδι τα παιδιά εξερευνούν και επεξεργάζονται τον κόσμο ενώ παράλληλα εξασκούν και παγιώνουν νέες ικανότητες και δεξιότητες.  Επιδρώντας πάνω στο φυσικό και το κοινωνικό περιβάλλον μαθαίνουν να εστιάζουν την προσοχή τους και να διαχειρίζονται την εσωτερική τους διέγερση, αναγνωρίζουν σχέσεις αιτίου-αποτελέσματος, κατανοούν τον τρόπο που λειτουργεί ο κόσμος και αναπτύσσουν την εικόνα εαυτού τους. Το παιχνίδι είναι επίσης ο τρόπος που χρησιμοποιούν τα παιδιά εκ φύσεως για να επικοινωνήσουν, να επεξεργαστούν και να μοιραστούν τις εμπειρίες τους με άλλους ανθρώπους. Η παιγνιακή αλληλεπίδραση με άλλα άτομα προϋποθέτει και κατά συνέπεια εξασκεί δεξιότητες κοινωνικής επικοινωνίας, δεξιότητες κοινωνικής αντίληψης και προσαρμογής.

Το παιχνίδι αποφέρει βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα οφέλη, που σημαίνει πως όσο περισσότερο παίζει ένα παιδί, τόσο περισσότερο ωφελείται. Κατά αυτόν τον τρόπο, η συμμετοχή σε ολοένα και πιο σύνθετες αλληλουχίες παιχνιδιού αναπτύσσει την ικανότητα του παιδιού να μαθαίνει, να μοιράζεται και να διαχειρίζεται συναισθήματα, να αλληλοεπιδρά κοινωνικά και να χρησιμοποιεί επικοινωνιακούς κώδικες με άλλους ανθρώπους.

2. Τα παιδιά με αυτισμό παίζουν διαφορετικά από τα άλλα παιδιά;

Ο αυτισμός μπορεί να επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο το παιδί παίζει, το περιεχόμενο του παιχνιδιού και το όφελος που αποκομίζει από την παιγνιακή εμπειρία. Πιο συγκεκριμένα οι έρευνες δείχνουν διαφοροποιήσεις στους παρακάτω τομείς:

Γνωστικός τομέας: συχνά το παιχνίδι τους δεν έχει εξελιχθεί αντίστοιχα με το παιχνίδι συνομήλικων παιδιών, με αποτέλεσμα να μην συμβαδίζουν αναπτυξιακά. Ιδιαίτερη δυσκολία παρουσιάζεται κυρίως σε παιχνίδια που απαιτούν ευελιξία σκέψης και συμπεριφοράς όπως το συμβολικό παιχνίδι και το παιχνίδι ρόλων. Επίσης, το παιχνίδι τους τείνει να είναι άκαμπτο και επαναλαμβανόμενο, ακόμη κι όταν αναπτυξιακά είναι αντίστοιχο της ηλικίας τους. Κάποια παιδιά μπορεί να έχουν ιδιαίτερα εξελιγμένη φαντασία, αλλά να δυσκολεύονται να διαχωρίσουν την πραγματικότητα από τον χώρο του φανταστικού.

 Τομέας κοινωνικής επικοινωνίας: τείνουν να παίζουν μόνα, ενώ όταν επιλέγουν να παίξουν με άλλα παιδιά συχνά δυσκολεύονται να προσαρμόσουν το παιχνίδι τους σε αυτό των άλλων. Επιπλέον συχνά εμφανίζουν ανώριμη κατανόηση της φιλίας και ελλείψεις στις σχετικές δεξιότητες. Οι επικοινωνιακές ιδιαιτερότητες που παρατηρούνται στα παιδιά με αυτισμό επηρεάζουν την ικανότητά τους να συμμετέχουν σε παιχνίδι συνεργασίας το οποίο προϋποθέτει εξελιγμένες δεξιότητες κοινωνικής επικοινωνίας όπως η διαπραγμάτευση. Επηρεάζουν επίσης την ικανότητά τους να μεταφέρουν λεκτικά τον εσωτερικό τους κόσμο στον συμπαίκτη τους και να κατανοήσουν τον δικό του, καθώς και την ικανότητά τους να συμπεριλάβουν αφηρημένες ιδέες στο παιχνίδι τους.

Συναισθηματικός τομέας: το αυτιστικό παιδί μπορεί να δυσκολεύεται να ρυθμίσει το έντονο θετικό συναίσθημά του κατά την διάρκεια του παιχνιδιού, να διαχειριστεί την αναμονή που απαιτείται στην εναλλαγή σειράς στην αλληλεπίδραση και να χρησιμοποιήσει το παιχνίδι για να εκφραστεί συναισθηματικά. Μπορεί επίσης να διαφέρει στον βαθμό και τον τρόπο που αντιλαμβάνεται και ανταποκρίνεται στα συναισθήματα των συμπαικτών του. Επιπροσθέτως στο βαθμό και τον τρόπο που επεξεργάζεται και κατανοεί τα συναισθήματα των ηρώων κι έτσι το παιγνιακό αφήγημα.

Τομέας οργάνωσης: τα αυτιστικά παιδιά συχνά εμφανίζουν δυσκολίες στην κινητική τους επιδεξιότητα και οργάνωση, καθώς και στην οργάνωση σκέψης και τις επιτελικές λειτουργίες γενικότερα. Ως αποτέλεσμα μπορεί να αποφεύγουν συγκεκριμένα παιχνίδια, όπως αυτά που απαιτούν κινητικό συντονισμό. Συχνά παρατηρούνται δυσκολίες στην έναρξη μιας παιγνιακής διαδικασίας, στη διατήρηση της προσοχής τους κατά τη διάρκεια, και στην πραγματοποίηση όλων των απαραίτητων βημάτων για την επίτευξη ενός παιγνιακού στόχου.

Αισθητηριακός τομέας: συχνά το παιχνίδι των αυτιστικών παιδιών εστιάζει στις αισθητηριακές πληροφορίες των αντικειμένων και του χώρου. Τα αισθητηριακά στοιχεία του περιβάλλοντος μπορούν επίσης να επηρεάσουν σημαντικά τη συμμετοχή του παιδιού στο παιχνίδι.

Είναι πολύ σημαντικό να έχουμε πάντα στο νου μας ότι το κάθε άτομο με αυτισμό είναι μοναδικό και τα αυτιστικά παιδιά διαφέρουν μεταξύ τους. Έτσι ένα αυτιστικό παιδί μπορεί να εμφανίζει όλα ή κάποια από τα παραπάνω, και σε διαφορετικό βαθμό το καθένα.

3. Υπάρχουν παιχνίδια που είναι πιο χρήσιμα/κατάλληλα για παιδιά με αυτισμό;

Όπως ισχύει για όλα τα παιδιά στον κόσμο, έτσι και για τα αυτιστικά παιδιά είναι σημαντικό να παρέχεται ποικιλία ερεθισμάτων, με σεβασμό στις προσωπικές επιλογές του παιδιού. Άλλωστε ο ορισμός της έννοιας «παιχνίδι» προϋποθέτει θετικό συναίσθημα και εσωτερικό κίνητρο κατά την διάρκεια της παιγνιακής δράσης. Είναι απαραίτητο λοιπόν να σεβόμαστε την επιθυμία ή την δυσανασχέτηση του παιδιού να απασχοληθεί παιγνιακά την δεδομένη στιγμή με οτιδήποτε του προσφέρεται.

Προσαρμογές μπορεί να χρειαστούν ώστε να μπορέσει το παιδί με αυτισμό να συμμετέχει σε κάποιες παιγνιακές δραστηριότητες. Η επεξήγηση των κανόνων, η δόμηση της δραστηριότητας, η συμπερίληψη των ειδικών ενδιαφερόντων του παιδιού, προσαρμογές στο περιβάλλον για να βοηθηθεί η επικέντρωση της προσοχής και για να αποφευχθεί αισθητηριακή υπερφόρτωση, είναι κάποιες από αυτές που συχνά είναι απαραίτητες.

Διαφορετικά είδη παιχνιδιών μπορούν να δώσουν την ευκαιρία να εξασκηθούν και να αναπτυχθούν διαφορετικές δεξιότητες. Για παράδειγμα, κινητικά παιχνίδια μπορούν να βοηθήσουν στην ανάπτυξη συγκεκριμένων κινητικών δεξιοτήτων καθώς και στην ανάπτυξη δεξιοτήτων συνεργασίας. Παιχνίδια με κανόνες, όπως τα επιτραπέζια, μπορούν να δώσουν την ευκαιρία να εξασκηθεί η διαχείριση των συναισθημάτων της ήττας και της νίκης, ενώ συμβολικά παιχνίδια και παιχνίδια ρόλων μπορούν να βοηθήσουν στην ανάπτυξη της ευελιξίας της σκέψης και της συμπεριφοράς, στην ανάπτυξη του λεξιλογίου και των δεξιοτήτων πραγματολογίας. Επίσης στην ικανότητα του παιδιού να βλέπει τα πράγματα από διαφορετικές σκοπιές και στην ανάπτυξη δεξιοτήτων κοινωνικής επικοινωνίας όπως η εναλλαγή σειράς στη δημιουργία ενός κοινού αφηγήματος. Παιγνιακές δραστηριότητες που περιλαμβάνουν συνδυασμό κινητικών δραστηριοτήτων, εικαστικών υλικών, μουσική, αφήγηση ιστοριών και άλλα μπορούν να εξάψουν την φαντασία του αυτιστικού παιδιού, να αυξήσουν το κοινωνικό του κίνητρο και να παρέχουν ενδιαφέροντα αισθητηριακά ερεθίσματα.

Τέλος, ατομικά και ομαδικά παιχνίδια, μπορούν να είναι εξίσου διασκεδαστικά και ωφέλιμα για ένα αυτιστικό παιδί, αρκεί να είναι προσαρμοσμένα στις ανάγκες και τα ενδιαφέροντά του. Όπως ισχύει για όλα τα παιδιά, το αυτιστικό παιδί θα έχει πολύ περισσότερο κίνητρο όταν μέσα στο παιχνίδι μπορεί να εκφράσει επιλογή, να πάρει πρωτοβουλίες και γενικότερα να αυτενεργήσει.

4. Χρειάζεται το παιχνίδι να συμπεριλαμβάνεται στη θεραπευτική παρέμβαση των παιδιών με αυτισμό;

Ναι, κρίνεται απαραίτητο, καθώς το παιχνίδι προσφέρει χαρά, προάγει την ανάπτυξη καίριων δεξιοτήτων και παράλληλα αποτελεί σημαντικό μέσο επικοινωνίας και κοινωνικοποίησης με τα άλλα παιδιά και με τους ενήλικες.

5. Με ποιο τρόπο μπορεί να συμπεριληφθεί το παιχνίδι στη θεραπευτική παρέμβαση των παιδιών με αυτισμό;

Το παιχνίδι μπορεί να αποτελεί ένα κομμάτι της θεραπευτικής συνεδρίας ή και το κύριο θεραπευτικό εργαλείο. Ατομικές θεραπευτικές συνεδρίες ή/και δυαδικές/ομαδικές συνεδρίες παιχνιδιού είναι κατάλληλες ανάλογα με τους θεραπευτικούς στόχους που έχουν τεθεί. Η παρέμβαση στο σπίτι είναι απαραίτητη για πολλές οικογένειες και μπορεί να περιλαμβάνει από την οργάνωση των παιχνιδιών και του χώρου μέχρι την ενίσχυση της παιγνιακής αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε αδέρφια. Η υποστήριξη των γονέων σχετικά με το πώς να παίζουν με το παιδί τους είναι εξίσου σημαντική καθώς βοηθά στην ενδυνάμωση των ενδο-οικογενειακών σχέσεων, ενώ παράλληλα ενισχύει την αναπτυξιακή εξέλιξη του παιδιού.  Η παρέμβαση σε φυσικό πλαίσιο όπως το σχολείο ή η παιδική χαρά είναι επίσης βοηθητική για την εξάσκηση δεξιοτήτων και την γενίκευση τους.

6. Πότε είναι έτοιμο ένα παιδί να συμμετάσχει σε μια θεραπευτική παρέμβαση μέσα από το παιχνίδι;

Δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη στιγμή που θεωρείται αναπτυξιακά περισσότερο κατάλληλη. Αντιθέτως, είναι απαραίτητο η θεραπευτική παρέμβαση να προσαρμόζεται στο αναπτυξιακό στάδιο που βρίσκεται το παιδί, έτσι ώστε να παρέχεται γνωστικό ενδιαφέρον και η παιγνιακή διαδικασία να είναι χρήσιμη και ευχάριστη για εκείνο. Όταν η συνεδρία παιχνιδιού είναι πραγματικά προσαρμοσμένη στις ανάγκες και τα ενδιαφέροντα του παιδιού με ειλικρινή σεβασμό στις ιδιαιτερότητές του, μπορεί να αποτελέσει ένα ευχάριστο χώρο ηρεμίας και ασφάλειας, ακόμη και σε μια δύσκολη περίοδο έντονης αναστάτωσης. Αυτός μπορεί να είναι από μόνος του ένας ουσιώδης θεραπευτικός στόχος.