ΚΑΤΑΝΟΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΝΑΒΛΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΑ ΑΤΟΜΑ ΜΕ ΔΑΦ

Γράφει η Μαρία (Μαριάννα) Βενιεράκη, MSc Ψυχολόγος

1) Τι είναι και τι δεν είναι η αναβλητικότητα;

Ο όρος αναβλητικότητα αναφέρεται στη συνειδητή, εκούσια και άσκοπη χρονική μετάθεση της έναρξης εκτέλεσης ή της ολοκλήρωσης μιας ενέργειας ή μιας σειράς ενεργειών, παρά το γεγονός ότι το άτομο γνωρίζει πως η μετάθεση αυτή μπορεί να του επιφέρει αρνητικές συνέπειες. Έτσι, το άτομο αναβάλλει μια πράξη για κάποια στιγμή αργότερα ή για την τελευταία στιγμή, στην περίπτωση που έχει οριστεί συγκεκριμένη χρονική στιγμή για την ολοκλήρωσή της, χωρίς να υπάρχει κάποιο αντικειμενικό εμπόδιο και παρόλο που γνωρίζει ότι θα πρέπει να την εκτελέσει άμεσα. Η αναβλητικότητα δεν είναι συνώνυμο της τεμπελιάς, της χαλάρωσης, της περιφρόνησης ή της ανευθυνότητας, καθώς το άτομο που αναβάλλει έχει την επιθυμία να πράξει, αλλά για κάποιο λόγο δεν μπορεί να πιέσει τον εαυτό του να το κάνει.

2) Ποια είναι τα αίτια της αναβλητικότητας στα άτομα με ΔΑΦ;

Αν και θεωρείται ότι είναι στη φύση τους οι άνθρωποι να αναβάλουν έως κάποιο βαθμό, αποφεύγοντας τις δύσκολες καταστάσεις και επιδιώκοντας την άμεση ικανοποίηση σε αυτό που κάνουν, σε αρκετές περιπτώσεις η αναβλητικότητα έχει συνδεθεί με την έλλειψη αυτοελέγχου και αυτοπειθαρχίας, και γενικότερα με την έλλειψη αυτορρύθμισης. Ωστόσο, από μόνη της αυτή η άποψη δεν μπορεί να εξηγήσει την αναβλητικότητα στα άτομα με Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος (ΔΑΦ), καθώς τα άτομα αυτά συνήθως εργάζονται σκληρά και πειθαρχημένα και προσπαθούν πολύ για να ανταπεξέλθουν στις υποχρεώσεις τους. Έτσι, τα αίτια της αναβλητικότητας των ατόμων με ΔΑΦ χρειάζεται να αναζητηθούν και σε άλλους παράγοντες.  

H αναβλητικότητα σαν ασπίδα προστασίας ενάντια στο άγχος

Έχει παρατηρηθεί ότι στα άτομα με ΔΑΦ η αναβλητικότητα λειτουργεί σαν ασπίδα προστασίας ενάντια στα δυσάρεστα συναισθήματα και κυρίως ενάντια στο άγχος που βιώνουν ότι δεν θα τα καταφέρουν να ανταποκριθούν με επιτυχία σε διάφορες καταστάσεις αλλά και ότι θα δυσκολευτούν να διαχειριστούν τους άλλους, καθώς διαθέτουν μειωμένες διαπροσωπικές και επικοινωνιακές δεξιότητες.

Περιορισμένη ανοχή στη δυσαρέσκεια και τη βαρεμάρα

Τα άτομα με ΔΑΦ εμφανίζουν χαμηλά επίπεδα ανοχής στη δυσαρέσκεια και τη βαρεμάρα, με αποτέλεσμα να αποφεύγουν τα δυσάρεστα καθήκοντα ή να τα παρατούν αμέσως μόλις τα αρχίζουν, μην πιέζοντας τον εαυτό τους στο παρόν ώστε να αποκτήσουν ένα μελλοντικό όφελος, δείχνοντας, έτσι, να λειτουργούν στο εδώ και το τώρα.

Γρήγορα εγκαθιστάμενη διανοητική κόπωση

Η γνωστική προσπάθεια που απαιτούν πολλά από τα καθημερινά καθήκοντα αποτελεί άλλον ένα λόγο για τον οποίο αναβάλλουν τα άτομα με ΔΑΦ, καθώς χάνουν γρήγορα την ενέργειά τους και σύντομα εγκαταλείπουν το έργο, ενώ τους είναι πολύ δύσκολο να επιστρέψουν σε αυτό, βιώνοντας διανοητική κόπωση.

Έμμεσος τρόπος έκφρασης αρνητικών συναισθημάτων

Η καθυστέρηση ή η αποφυγή σημαντικών καθηκόντων μπορεί να αποτελεί έναν έμμεσο τρόπο για να εκφράσουν τα άτομα αυτά τη δυσαρέσκειά τους, ακόμα και το θυμό τους προς τους άλλους όταν τους αναθέτουν επιπλέον δουλειά την οποία τα ίδια θεωρούν περιττή.

Δυσλειτουργία στις επιτελικές λειτουργίες

Σε κάποιες περιπτώσεις, η αιτία για την αναβλητικότητα στα άτομα με ΔΑΦ έχει αποδοθεί στη δυσλειτουργία τους στις επιτελικές λειτουργίες και συγκεκριμένα στη δυσκολία τους να ορίσουν μια κατάσταση ως πρόβλημα, να σχεδιάσουν τον τρόπο επίλυσής του, επιλέγοντας τις κατάλληλες στρατηγικές, να διατηρήσουν αυτές στην εργαζόμενη μνήμη τους και να τις εκτελέσουν, καθώς και να αξιολογήσουν το αποτέλεσμα προβαίνοντας στις απαραίτητες διορθωτικές κινήσεις.

Δυσκολία στην εναλλαγή μεταξύ δραστηριοτήτων

Η μεγάλη δυσκολία τους στο να μεταβαίνουν από τη μια δραστηριότητα στην άλλη, όταν αυτή είναι δύσκολη και κυρίως όταν είναι καινούργια, ακόμα και αν τους είναι ευχάριστη, συνιστά άλλη μια αιτία της αναβλητικότητας ,που παρατηρείται στα άτομα με ΔΑΦ.

3) Πώς μπορεί να βιώνουν την αναβλητικότητα τα άτομα με ΔΑΦ;

Τα άτομα με ΔΑΦ μπορεί να βιώνουν την αναβλητικότητα με διάφορους τρόπους.

Ανάγκη για τελειότητα και επιβεβαίωση

Τα άτομα με ΔΑΦ μπορεί να καθυστερούν να ξεκινήσουν μια γραπτή εργασία, καθώς σκέφτονται πολύ το πώς να την προσεγγίσουν, αναζητώντας, παράλληλα, σε μεγάλο βαθμό την έγκριση των άλλων ώστε να επιτύχουν το «τέλειο» αποτέλεσμα αλλά και να αποφύγουν την αρνητική κριτική. Πιο συγκεκριμένα, η συνειδητοποίηση ότι αυτό που πρόκειται να κάνουν δεν θα είναι τέλειο, αλλά επιδέχεται βελτίωση, παράλληλα με την ανάγκη να λαμβάνουν την αποδοχή και την υποστήριξη των άλλων, καθορίζει σημαντικά τη στιγμή έναρξης εκτέλεσης ενός έργου.

Αρνητική αυτοκριτική και δυσκολία μετάβασης από τη θεωρία στην πράξη

Η ανασφάλεια των ατόμων με ΔΑΦ αναφορικά με την ικανότητά τους να εκτελέσουν με επιτυχία ένα καθήκον (π.χ., να μελετήσουν για ένα σχολικό διαγώνισμα), καθώς και η δυσκολία τους να περάσουν από τη θεωρία στην πράξη, τα οδηγεί συχνά στο να αφιερώνουν το χρόνο τους σε άλλες, ασήμαντες μέχρι εκείνη τη στιγμή, ασχολίες (π.χ., σε μια μικροεπισκευή). Ωστόσο, είναι εύκολες, απαιτούν μικρό εύρος προσοχής και πνευματικό μόχθο, και έχουν γενικά ελάχιστες γνωστικές απαιτήσεις, γεγονός που τα χαλαρώνει και τους δίνει την ικανοποίηση ότι κάτι κατάφεραν να κάνουν. Σε αρκετές περιπτώσεις δε, το να κρίνουν αρνητικά τον εαυτό τους (π.χ., «Είμαι αργός και χρειάζομαι χρόνο για να επεξεργαστώ το θέμα και να βρω τις απαραίτητες πληροφορίες»), συνιστά προσπάθεια να δικαιολογήσουν την αναβλητικότητά τους. Ακόμη, επιτυγχάνουν να μην ασχοληθούν οι άλλοι μαζί τους, οι οποίοι τους κατηγορούν ότι κρύβονται πίσω από τις δυσκολίες τους για να αποφύγουν τις ευθύνες τους.

Έλλειψη ενδιαφέροντος και μειωμένο κίνητρο

Η απουσία ενδιαφέροντος και το μειωμένο κίνητρο που επιδεικνύουν για ένα καθήκον οδηγεί πολλές φορές τα άτομα με ΔΑΦ να καθυστερούν την εκτέλεσή του, προφασιζόμενοι διάφορες δικαιολογίες, μην μπορώντας να κάνουν έστω την αρχή. Ακόμα, ενδέχεται να μην ξεκινούν μια δουλειά που τους έχει ανατεθεί εάν δεν είναι επείγουσα, αφήνοντας, έτσι, το χρόνο να περνάει, μην κατορθώντας τελικά να προετοιμαστούν κατάλληλα ώστε να αποδώσουν στο μέγιστο βαθμό.

Φόβος αντιπαράθεσης

Υπάρχει η περίπτωση τα άτομα με ΔΑΦ να αναβάλουν να εκφράσουν τη γνώμη τους, όταν αυτή διαφέρει από τη γνώμη των άλλων, περιμένοντας «την κατάλληλη στιγμή». Ωστόσο, αυτό που επιδιώκουν στην ουσία είναι να αποφύγουν να έρθουν σε αντιπαράθεση με τους άλλους, καθώς μπορεί να έχουν αμφιβολία για την ορθότητα της γνώμης τους και της αποδοχής που θα τύχει, εξαιτίας του διαφορετικού τρόπου σκέψης τους.

4) Γιατί είναι σημαντικό τα άτομα με ΔΑΦ να αντιμετωπίσουν την αναβλητικότητά τους;

Όπως συμβαίνει στο γενικό πληθυσμό, έτσι και στα άτομα με ΔΑΦ η αναβλητικότητα ενδέχεται να επηρεάσει αρνητικά διάφορους τομείς της καθημερινότητάς τους, όπως: ατομική υγιεινή, φροντίδα σπιτιού, σχολικές και άλλες εκπαιδευτικές εργασίες, εργασιακά καθήκοντα, προσωπικές και φιλικές σχέσεις, κοινωνικές υποχρεώσεις, οικονομικά ζητήματα κ.ά. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να βιώνουν σοβαρές δυσμενείς συνέπειες, όπως ιατρικά προβλήματα, εμπόδια στην προσωπική ανάπτυξη, μειωμένη σχολική απόδοση, χαμηλή ποιότητα εργασίας, σοβαρή απώλεια παραγωγικότητας, προβλήματα επαγγελματικής εξέλιξης, αργοπορία, απόρριψη στις προσωπικές και τις φιλικές σχέσεις, κοινωνική αποδοκιμασία και απομόνωση, οικονομικές δυσκολίες και γενικότερα μειωμένη ποιότητα ζωής.

Επίσης, βιώνουν ένα αίσθημα δυσφορίας και ενοχής, ενώ στην προσπάθειά τους να ελέγξουν το άγχος τους μέσω της αναβλητικότητας και να ξεπεράσουν τη δυσαρέσκειά τους για τα δυσάρεστα καθήκοντα και τις δυσάρεστες καταστάσεις, μπαίνουν σε αρνητικό φαύλο κύκλο. Έτσι, βιώνουν τελικά μεγαλύτερο άγχος και δυσαρέσκεια, καθώς οι υποχρεώσεις και τα προβλήματα αθροίζονται, υπονομεύοντας, έτσι, το αίσθημα της αξιοσύνης τους και γενικότερα την αυτοεκτίμησή τους. Ως εκ τούτου, η αποτελεσματική αντιμετώπιση της αναβλητικότητας στα άτομα με ΔΑΦ κρίνεται επιβεβλημένη για την προσωπική τους ανάπτυξη και εξέλιξη.

5) Πώς μπορούν τα άτομα με ΔΑΦ να αντιμετωπίσουν την αναβλητικότητά τους;

Υπάρχουν διάφορες τακτικές τις οποίες θα μπορούσαν να ακολουθήσουν τα άτομα με ΔΑΦ για να αντιμετωπίσουν την αναβλητικότητά τους.

«Κάνω την αρχή»

Το να κάνουν την αρχή σε ένα καθήκον ή σε μια σειρά καθηκόντων αποτελεί μεγάλη πρόκληση για τα άτομα αυτά. Αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί όταν βρίσκονται σε κατάσταση ηρεμίας, κατανέμοντας τα καθήκοντα σε κατηγορίες βάσει της δυσκολίας και του χρόνου που απαιτείται για την ολοκλήρωση τους. Μια καλή ιδέα θα ήταν να ξεκινούν από τα πιο απαιτητικά καθήκοντα νωρίς μέσα στην ημέρα, οπότε και νιώθουν πιο ξεκούραστα και λιγότερο πιεσμένα, μειώνοντας ταυτόχρονα τους περισπασμούς του περιβάλλοντος (π.χ., τη χρήση του κινητού τηλεφώνου).

«Αφού ξεκίνησα, θα τα καταφέρω να τελειώσω»

Αφού ξεκινήσουν ένα καθήκον, η προσπάθεια να παραμείνουν σε αυτό θα βοηθήσει τα άτομα με ΔΑΦ να ξεπεράσουν σταδιακά το αρχικό αίσθημα της δυσφορίας και θα τα ωθήσει να συνεχίσουν την προσπάθεια. Έτσι, θα ενεργοποιηθεί το κίνητρό τους, το οποίο ενδέχεται να μην προϋπάρχει, αλλά μπορεί να αποκτηθεί στην πορεία. Εφαρμόζοντας αυτή την τακτική, θα μπορέσουν επίσης να κατανοήσουν ποια καθήκοντα είναι απαραίτητα και μπορούν να τα ολοκληρώσουν, ώστε να αποφύγουν να αναλάβουν καθήκοντα στα οποία δεν θα μπορέσουν να ανταπεξέλθουν. Με αυτόν τον τρόπο, θα κατορθώσουν να ελέγξουν τα επίπεδα του άγχους τους και να αποφύγουν τη διανοητική κόπωση. Είναι δε σημαντικό για τα άτομα με ΔΑΦ να κατανοήσουν ότι με το να αναβάλουν ένα βαρετό καθήκον για την τελευταία στιγμή, με σκοπό να αποκτήσει την υπόσταση του επείγοντος, γεγονός που θεωρούν ότι θα τα κινητοποιήσει, το μόνο που καταφέρνουν είναι να πιέζονται τελικά για άλλους λόγους, όπως για το ότι δεν τους φτάνει ο χρόνος να οργανωθούν κατάλληλα ή για το ότι προκύπτουν άλλες επείγουσες προτεραιότητες, βιώνοντας τελικά μεγαλύτερο άγχος.

«Μπορώ να τα καταφέρω στα δύσκολα»

Η αλλαγή της αρνητικής πεποίθησης που έχουν τα άτομα με ΔΑΦ ότι δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν στα πιο δύσκολα καθήκοντα, θα τα βοηθήσει να περιορίσουν την τάση τους να αναβάλουν. Αν και δύσκολη διαδικασία, η αποδοχή ότι μπορούν να τα καταφέρουν στα δύσκολα, ακόμα και να διαχειριστούν τους άλλους, ή τουλάχιστον ότι μπορούν να αποκτήσουν κάποιο όφελος με το να προσπαθήσουν, θα τους δώσει την ευκαιρία να νιώσουν την ικανοποίηση της επιτυχίας και τελικά να αντιληφθούν ότι μόνο η επιτυχία φέρνει κι άλλη επιτυχία.

«Δεν μπορώ να τα κάνω όλα τέλεια»

Το να αποδεχτούν τα άτομα αυτά ότι δεν μπορούν να τα κάνουν όλα τέλεια και ότι κάποιες φορές μπορεί να κάνουν λάθος, θα τα βοηθήσει να μειώσουν την ανησυχία που νιώθουν όταν καλούνται να αναλάβουν ένα νέο καθήκον, ώστε να ξεπεράσουν την αίσθηση της ανικανότητας και να προλάβουν να εδραιωθεί η αναβλητικότητα ως ένας μηχανισμός προστασίας ενάντια στο άγχος. Με άλλα λόγια, είναι σημαντικό να προσπαθούν να μεταθέτουν την εστία της προσοχής τους στο να ολοκληρώνουν τη δουλειά τους στην ώρα της και όχι στο να επιδιώκουν διαρκώς να τη βελτιώνουν.

«Εκφράζω κατάλληλα τις ιδέες μου και τα επιχειρήματά μου»

Μια άλλη τακτική που μπορεί να φανεί αποτελεσματική για τα άτομα με ΔΑΦ είναι να εξηγούν επαρκώς στους άλλους τις ιδέες τους και τα επιχειρήματά τους, ώστε να έχουν την ευκαιρία να λαμβάνουν αναπληροφόρηση για το πώς οι ιδέες αυτές μπορούν να τεθούν σε εφαρμογή, τομέας στον οποίο πολλές φορές υστερούν, με αποτέλεσμα συχνά να παραμένουν στη θεωρία.

«Εξασκούμαι στην αυτοπαρατήρηση»

Είναι σημαντικό να εξασκούνται τα άτομα με ΔΑΦ στην ενσυνειδητότητα, με το να παρατηρούν και να αποδέχονται τις τρέχουσες εμπειρίες τους, ώστε να αποκτούν επίγνωση γι’ αυτό που συμβαίνει, βελτιώνοντας παράλληλα το εύρος της προσοχής τους, κατορθώνοντας, τελικά, να βρίσκουν αποτελεσματικούς τρόπους αντιμετώπισης της αναβλητικότητάς τους.

«Καθιερώνω καθημερινές ρουτίνες»

Η εγκαθίδρυση καθημερινών ρουτινών με τη χρήση οπτικού πλάνου καθηκόντων, στο οποίο θα καταγράφονται και οι μεταβάσεις από το ένα καθήκον στο άλλο, καθώς και η χρήση ακουστικών υπενθυμίσεων (π.χ., ενός ξυπνητηριού), αποδεικνύονται άκρως βοηθητικές για τα άτομα με ΔΑΦ.

Σημειώνεται ότι η πλήρης κατανόηση των παραπάνω ιδιαιτεροτήτων των ατόμων με ΔΑΦ και η αποδοχή τους από το περιβάλλον, καθώς και η παροχή διακριτικής βοήθειας στο να εφαρμόζουν τις παραπάνω τακτικές, μέσα σε ένα καθησυχαστικό και υποστηρικτικό κλίμα, συντελούν ουσιαστικά στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν την αναβλητικότητά τους.