ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ \ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕ ΔΑΦ

Γράφει η Τζένη Καργιαλίδη, Ψυχολόγος  

1. Τι αφορούν οι κοινωνικές δεξιότητες;

Οι κοινωνικές δεξιότητες αφορούν το σύνολο των δεξιοτήτων που αναπτύσσει το άτομο, με σκοπό να επικοινωνεί και να αλληλεπιδρά κατάλληλα με άλλους, τόσο λεκτικά όσο και μη λεκτικά. Η κατάλληλη και αποτελεσματική λεκτική και μη λεκτική επικοινωνία, η κατανόηση των συναισθημάτων στον εαυτό και τους άλλους, η έκφραση προσωπικών αναγκών και η κατανόηση ρητών και άρρητων κοινωνικών κανόνων, αποτελούν τους πυλώνες των κοινωνικών δεξιοτήτων. Οι δεξιότητες αυτές αναδύονται σταδιακά από τη βρεφική ακόμα ηλικία αναπτυξιακά.

    2. Γιατί είναι σημαντικές για την ανάπτυξη του ατόμου;

Οι κοινωνικές δεξιότητες είναι σημαντικές για την ανάπτυξη του ατόμου, καθώς του επιτρέπουν να μαθαίνει από το περιβάλλον, να προσαρμόζεται, να επικοινωνεί μηνύματα και ανάγκες, να αναπτύσσει θετικές αλληλεπιδράσεις και σχέσεις, να εντάσσεται σε ομάδες και να είναι λειτουργικό στην κοινότητα. Όλα τα παραπάνω, συμβάλλουν στην υγιή ανάπτυξη σχέσεων και εικόνας εαυτού, της αυτοεκτίμησης και της αυτοπεποίθησης.

    3. Ποια είναι τα αναπτυξιακά ορόσημα των κοινωνικών δεξιοτήτων;

    0-6 μηνών

Κάνει βλεμματική επαφή λίγων δευτερολέπτων, κοινωνικό χαμόγελο, γέλιο κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού με τον γονέα, συχνό κλάμα ως μέσο επικοινωνίας αναγκών και εξερευνά αντικείμενα.

  6-12 μηνών

Μιμείται κινήσεις των ενηλίκων, ανταποκρίνεται σε εκφράσεις προσώπου των άλλων, αυθόρμητα σηκώνει χέρια προς γονείς, αυθόρμητα προεκτείνει παιχνίδια σε άλλους, δείχνει.

 1-2 ετών

Αναγνωρίζει εαυτό σε καθρέπτη, αναζητά κρυμμένα αντικείμενα, κάνει απλό παιχνίδι ρόλων που έχει δει, μιμείται παιχνίδι προσποίησης (π.χ. κάνει πως πίνει), απολαμβάνει απλά παιχνίδια αλληλεπίδρασης π.χ. κουκου τσα, ενδιαφέρεται να είναι με άλλα παιδιά αλλά προτιμά παράλληλο παιχνίδι (παίζει στον ίδιο χώρο με άλλο παιδί όμως το καθένα το δικό του παιχνίδι παρατηρώντας ενίοτε τι κάνει το άλλο παιδί), χαιρετάει, χρησιμοποιεί χειρονομίες επικοινωνιακά.

 2-3 ετών

Λεκτικοποιεί επιθυμίες και συναισθήματα, ξεκινά συμβολικό παιχνίδι (χρησιμοποιεί ένα αντικείμενο σαν να είναι κάτι άλλο π.χ. κάνει την μπανάνα τηλέφωνο), παίζει πιο σύνθετο παιχνίδι ρόλων που έχει βιώσει λιγότερο (π.χ. γιατρός), κάνει εκρήξεις θυμού, θέλει να είναι περισσότερο ανεξάρτητο και αυτόνομο.

 3-4 ετών

Παίζει με κούκλες και αρκουδάκια σαν να είναι ζωντανά, κάνει εναλλαγή σειράς, παίζει σε ομάδα 2-3 συνομηλίκων, παιχνίδι ρόλων για το οποίο δεν έχει εμπειρία (π.χ. πυροσβέστης), μιλάει για το συναίσθημά του, κατανοεί το συναίσθημα του άλλου, κατανοεί συνέπειες πράξεων, χρησιμοποιεί αυθόρμητα εκφράσεις ευγενείας, αρχίζει να μοιράζεται, δείχνει ενσυναίσθηση.

 4-5 ετών

Παίζει με άλλα παιδιά με κοινό στόχο στο παιχνίδι, συμμετέχει σε παιχνίδια με απλούς κανόνες, αισθάνεται ντροπή αν το “πιάσουν στα πράσα”.

 5-6 ετών

Διαπραγματεύεται κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού, συμμετέχει σε καλά οργανωμένο παιχνίδι, αρχίζει να κατανοεί ρητούς και άρρητους κοινωνικούς κανόνες (π.χ. ζητάω συγγνώμη, συγχαίρω).

6-7 ετών

Κατανοεί πλήρως κοινωνικούς κανόνες, παίζει σε μικρές ομάδες που φτιάχνουν δικούς τους κανόνες, παίζει συνεργατικά παιχνίδια ,όμως δυσκολεύεται ακόμα να διαχειριστεί την ήττα, παίζει με παιδιά του ίδιου φύλου, τέλος, έχει ένα καλό φίλο.

Τα παραπάνω αφορούν ενδεικτικά ορόσημα. Κάθε παιδί αναπτύσσει κοινωνικές και συναισθηματικές δεξιότητες διαφορετικά.

4. Ποιες οι δυσκολίες των ατόμων με ΔΑΦ σχετικά με την ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων;

Σύμφωνα με το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών (DSM-V), ένα από τα διαγνωστικά κριτήρια για τη “Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος” είναι τα “επίμονα ελλείμματα στην κοινωνική επικοινωνία και την κοινωνική αλληλεπίδραση σε διάφορα πλαίσια”. Σε ένα επιφανειακό επίπεδο τα παιδιά με αυτισμό συχνά περιγράφονται ως κοινωνικά αδέξια. Σε ένα πιο βαθύ επίπεδο όμως, οι δυσκολίες τους στον κοινωνικό τομέα  της ανάπτυξης έχουν διάχυτες συνέπειες σε όλους τους τομείς της μάθησης και της συμπεριφοράς τους.

Τα παιδιά με ΔΑΦ έρχονται στον κόσμο χωρίς ένα “κοινωνικό σύστημα πλοήγησης” ,χωρίς δηλαδή την κοινωνική κατανόηση που αναδύεται αναπτυξιακά και μας επιτρέπει να παρατηρούμε πως τοποθετούμαστε και προσαρμοζόμαστε στον κοινωνικό κόσμο. Οι κοινωνικές δεξιότητες που αναπτύσσονται τυπικά και σταδιακά εν γένει, στα άτομα με ΔΑΦ χρειάζεται να “διδαχθούν”. Για παράδειγμα, αν μια μητέρα συνοφρυωθεί μπροστά στο μωρό της, το μωρό αμέσως θα αναστατωθεί, χωρίς να χρειαστεί , να του εξηγηθεί, τι σημαίνει το συνοφρύωμα ή να εξασκηθεί σε αυτό. Πρόκειται για κάτι που προκύπτει ασυνείδητα, αυθόρμητα και να εξασκηθεί σε αυτό. Πρόκειται για κάτι που προκύπτει ασυνείδητα, αυθόρμητα και ενστικτωδώς. Έτσι λοιπόν, εάν κάποιος δεν μπορεί να κατανοήσει και να ανταποκριθεί σε αυτά τα πολύ βασικά κοινωνικά σήματα (εκφράσεις προσώπου, βλεμματική επαφή, χειρονομίες) ,τότε θα δυσκολευτεί να αντιληφθεί, να κατανοήσει και να αναπτύξει πιο ιδιαίτερες κοινωνικές δεξιότητες όπως η ευγένεια, η έκφραση συμπάθειας και διαφορετικά είδη κοινωνικής συμπεριφοράς σε διαφορετικά κοινωνικά πλαίσια και συνθήκες. Πως μπορεί λοιπόν κάποιος να μάθει κοινωνικές δεξιότητες, χωρίς να έχει κοινωνική κατανόηση;

Εν συντομία, αυτή είναι η ουσιαστική δυσκολία των ατόμων με ΔΑΦ. Χρειάζεται να μάθουν “απ' έξω”, δια της γνωστικής οδού, αυτό που στην τυπική ανάπτυξη αναδύεται εκ των έσω, ενστικτωδώς.

Συνοπτικά στα άτομα με ΔΑΦ παρουσιάζονται δυσκολίες στην κοινωνική ανταπόκριση και αλληλεπίδραση, στην μίμηση, στην πρόκληση και καθοδήγηση της προσοχής, στον συντονισμό της βλεμματικής επαφής, στην προσαρμογή της κατάλληλης συμπεριφοράς ανάλογα το πλαίσιο και τη συνθήκη, στην ανάπτυξη σχέσεων με συνομηλίκους και στο κοινωνικό και συμβολικό παιχνίδι.

5. Πως μπορούμε να ενισχύσουμε τις κοινωνικές δεξιότητες των ατόμων με ΔΑΦ;

• Μαθαίνουμε στο παιδί, πως να συμμετέχει σε ομαδικά παιχνίδια, αλλά και πως να αποσύρεται από αυτά κατάλληλα, όταν το έχει ανάγκη.
• Εξηγούμε, τί πρέπει να κάνει δίνοντας ένα μοντέλο/παράδειγμα συμπεριφοράς.
• Καλούμε παιδιά στο σπίτι, δημιουργούμε συνθήκες παιχνιδιού και ενθαρρύνουμε πιθανές φιλίες.
• Εξασφαλίζουμε τη συμμετοχή σε εξωσχολικές ομάδες ή/και ομάδες κοινωνικών δεξιοτήτων.
• Ενημερώνουμε τους εκπαιδευτικούς και επιδιώκουμε τη συνεργασία τους στην προώθηση κοινωνικών δεξιοτήτων στο σχολείο.
• Βοηθάμε το παιδί στην κατανόηση και έκφραση του συναισθήματός του.