ΚΑΤΑΝΟΩΝΤΑΣ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΜΕ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΑΥΤΙΣΤΙΚΟΥ ΦΑΣΜΑΤΟΣ

Γράφει η Φλώρα Χειλαδάκη, Ψυχολόγος στο Κέντρο Ημέρας Εφήβων με Αυτισμό Δυτ. Αττικής "Στην Αυλή του Κόσμου" 

Η Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος αποτελεί μία διάχυτη νευροαναπτυξιακή διαταραχή. Πιο συγκεκριμένα, ο όρος διάχυτη αναφέρεται στο εύρος των ιδιαιτεροτήτων που εμφανίζουν τα άτομα με ΔΑΦ, σε πολλούς και διαφορετικούς τομείς της ανάπτυξης, όπως ο αισθητηριακός τομέας, ο γνωστικός τομέας, ο τομέας της επικοινωνίας και ο τομέας των κοινωνικών δεξιοτήτων. Ο όρος φάσμα δηλώνει τα διαφορετικά επίπεδα λειτουργικότητας που μπορεί να παρουσιάζουν τα άτομα: χαμηλή, μέση και υψηλή.

Προτού αναφερθούμε στα κοινά χαρακτηριστικά των ατόμων με ΔΑΦ,  χρειάζεται να κατανοήσουμε ότι κάθε άτομο στο φάσμα, όπως και κάθε άλλο άτομο γύρω μας είναι μοναδικό και ξεχωριστό. Τα άτομα δεν χαρακτηρίζονται από τη διάγνωσή τους, αλλά αποτελούν ένα παζλ δεξιοτήτων, ιδιαιτεροτήτων, εμπειριών και στοιχείων της προσωπικότητας. Η διάγνωση βοηθά τους ειδικούς (ή και μη ειδικούς) να κατανοήσουν και να ερμηνεύσουν καλύτερα τους τρόπους που προσλαμβάνει ένα άτομο την πληροφορία, μαθαίνει, επικοινωνεί και ενεργεί σε μία κοινωνική συνθήκη. Αν προσπαθούσαμε να κάνουμε μία εικόνα, καθώς συχνά αρέσει στα άτομα με ΔΑΦ να μαθαίνουν μέσα από αυτές, θα λέγαμε πως η διάγνωση αποτελεί ένα φίλτρο σε ένα τηλεσκόπιο (προσωπικότητα) που άλλες φορές μπορεί να αλλοιώνει την εικόνα, προκαλώντας δυσκολίες και άλλες φορές αναδεικνύει τις πιο ιδιαίτερες πτυχές της.

Το παζλ του αυτισμού, όπως και κάθε παζλ, έχει ένα ιδιαίτερο μοτίβο. Αυτό το μοτίβο θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε σε αυτό το άρθρο μέσα από τα κοινά χαρακτηριστικά που παρουσιάζουν τα άτομα με ΔΑΦ. Τα χαρακτηριστικά αυτά μπορεί να εμφανίζονται λιγότερο ή περισσότερο επιβαρυμένα, ανάλογα με το επίπεδο λειτουργικότητας του ατόμου.

Γενικά χαρακτηριστικά:

1. Τα άτομα που βρίσκονται στο φάσμα παρουσιάζουν ελλείμματα στην κοινωνική επικοινωνία και την κοινωνική αλληλεπίδραση. Το να επικοινωνεί ένα άτομο τις βασικές ανάγκες του είναι σημαντικό, όμως το να μπορεί να χρησιμοποιήσει τις επικοινωνιακές του δεξιότητες για να αλληλεπιδράσει και να επικοινωνήσει με κατάλληλο τρόπο, στον κατάλληλο χρόνο και τόπο τα συναισθήματά του, τις σκέψεις του και τις επιθυμίες του, είναι μείζονος σημασίας για την πορεία της ζωής του. Σε αυτό το τομέα φαίνεται ότι τα άτομα με ΔΑΦ παρουσιάζουν δυσκολίες με αποτέλεσμα συχνά να αποφεύγουν την αλληλεπίδραση ή και να την επιδιώκουν με  κοινωνικά  μη συμβατό τρόπο.

Παράδειγμα: Ένα παιδί στο σχολείο (ή σε οποιοδήποτε πλαίσιο), μπορεί να θέλει να παίξει με τα υπόλοιπα παιδιά μπάλα, αλλά αντί να τους το ζητήσει και να επικοινωνήσει αυτή του την επιθυμία για να μοιραστεί το χρόνο του στο παιχνίδι με τους άλλους,  απλά πάει και παίρνει τη μπάλα και στο τέλος καταλήγει να τσακώνεται με τους συμμαθητές του.

2. Ένα άτομο στο φάσμα μπορεί να παρουσιάζει στερεότυπες και επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές και ενδιαφέροντα. Οι στερεοτυπικές συμπεριφορές στα άτομα με Δαφ λειτουργούν πολλές φορές αγχολυτικά, αφού το άτομο φαίνεται να τις χρησιμοποιεί για να εκτονώσει μία εσωτερική διέγερση που νιώθει εκείνη την ώρα, ενώ οι κινήσεις που κάνει το κάθε άτομο είναι ξεχωριστές και δύσκολα μπορεί κάποιος να τις μιμηθεί. Επιπλέον, τα ενδιαφέροντα ποικίλλουν από άτομο σε άτομο και συνήθως τα άτομα με ΔΑΦ εστιάζουν σε αυτά με έναν άκαμπτο τρόπο, επικεντρώνοντας και στην παραμικρή λεπτομέρεια. Η εστίαση της προσοχής στα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα, άλλες φορές λειτουργεί θετικά, αφού δίνει τη δυνατότητα στο άτομο να ηρεμήσει και να γίνει ¨ειδικός¨ στα θέματα αυτά και άλλες φορές αρνητικά καθώς μπορεί να το απομονώνει από τον κοινωνικό του περίγυρο.

 Παράδειγμα:

α) Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα στερεοτυπίας αποτελεί το ¨φτερούγισμα¨ με τα χέρια.

β)Ένα παιδί μπορεί να ασχολείται με τους πλανήτες ως ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αφιερώνοντας πολύ χρόνο στο να μάθει λεπτομέρειες, μιλά συνέχεια για αυτό και οποιαδήποτε αλλαγή θέματος από το συνομιλητή ¨πέφτει ¨ στο κενό. Ή ένα παιδάκι μπορεί να παίζει με τα παιχνίδια του με ένα συγκεκριμένο συνεχόμενο τρόπο, όπως για παράδειγμα περιστρέφοντας τα.

1. Τα άτομα με ΔΑΦ συχνά δυσκολεύονται να κατανοήσουν την πρόθεση του άλλου και να ¨μπουν στη θέση του ¨, σημαντική γνωστική δεξιότητα για την κοινωνική αλληλεπίδραση σε διαφορετικά περιβάλλοντα όπως το σπίτι, το σχολείο, η παιδική χαρά κ.ά.  Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αποφεύγουν την κοινωνική αλληλεπίδραση με πολλά άτομα,  να νιώθουν άγχος κατά τη διάρκεια της επαφής, να μην ερμηνεύουν κατάλληλα μία κατάσταση και ως εκ τούτου να μην καταφέρνουν να εξάγουν συμπεράσματα για αυτή, που θα τους βοηθούσαν να προσαρμοστούν και να διαχειριστούν τη συνθήκη. 

Παράδειγμα:

 α) Ένα παιδάκι στο σχολείο μπορεί να παίζει μόνο του, γιατί δυσκολεύεται να ερμηνεύσει τη σκέψη ή και την πράξη του άλλου και να  διαπραγματευτεί σε ένα παιχνίδι.

β) Ένα άτομο στο φάσμα ακόμα και στην ενήλικη ζωή του μπορεί να εμφανίζει αυτή την αδυναμία στην κατανόηση των προθέσεων των άλλων, με αποτέλεσμα στο κοινωνικό του περιβάλλον να θεωρείται αφελές. Για παράδειγμα σε ένα εργασιακό χώρο είναι πιθανό να δυσκολευτεί να διαχωρίσει αν κάποιος συνεργάτης τον πλησιάζει έχοντας καλές προθέσεις ή με άλλο σκοπό.

4. Τα άτομα με ΔΑΦ συχνά εστιάζουν στο μέρος και όχι στο όλο, ενώ φαίνεται να ερμηνεύουν τον κόσμο με λίγο διαφορετικό τρόπο. Ξεκινούν εστιάζοντας στη λεπτομέρεια μιάς εικόνας ή μιάς κατάστασης και συχνά δυσκολεύονται να διευρύνουν την οπτική τους, με αποτέλεσμα να αποθηκεύουν αποσπασματικά την πληροφορία που τους δίνεται. Η παραπάνω διαδικασία συχνά τους οδηγεί σε παρανοήσεις και λανθασμένες συνδέσεις αιτίου – αιτιατού για τις κοινωνικές καταστάσεις που βιώνουν.

Παράδειγμα:

α) Ένα παιδί μπορεί να επιλύσει ένα παζλ ανάποδα, χωρίς να χρειάζεται όλη την εικόνα και εστιάζοντας απλά στις εγκοπές που έχει το κάθε κομμάτι. Αυτό είναι μία ιδιαίτερη δεξιότητα, που είναι σημαντική, όμως το άτομο εστιάζοντας τόσο συγκεκριμένα ¨ χάνει ¨ την πληροφορία της ευρύτερης εικόνας που θα μπορούσε να τον βοηθήσει αργότερα στην ανάπτυξη γνωστικών δεξιοτήτων ή προκειμένου να ερμηνεύσει το νόημα της εικόνας.

β) Η εστίαση στις λεπτομέρειες ενός αντικειμένου ή μίας κατάστασης, μπορεί να είναι ιδιαίτερα βοηθητική για έναν ενήλικα στο φάσμα, σε μία εργασία που μπορεί να χρειάζεται ακρίβεια και λεπτομέρεια, όπως π.χ η κατασκευή κοσμημάτων. Ωστόσο, η δεξιότητα αυτή μπορεί να λειτουργήσει και αρνητικά σε μία άλλη συνθήκη, όπως για παράδειγμα αν δημιουργηθεί μια παρεξήγηση: είναι πολύ πιθανό ότι το ίδιο άτομο, εστιάζοντας στις λεπτομέρειες της κατάστασης, να μην είναι σε θέση να καταγράψει και να επεξεργασθεί  πληροφορίες  που είναι σημαντικές για τη διαχείριση της.

Κλείνοντας, ας θυμηθούμε για άλλη μία φορά, ότι το σημαντικό στο ταξίδι του αυτισμού,  είναι να ανακαλύψει κανείς τη διαφορετικότητα μέσα στα κοινά χαρακτηριστικά της διάγνωσης, πλαισιώνοντας τα άτομα με τον οφειλόμενο σεβασμό και αποδοχή.