ΠΡΟΛΗΨΗ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗΣ ΚΑΚΟΠΟΙΗΣΗΣ ΣΕ ΠΑΙΔΙΑ ΣΤΟ ΦΑΣΜΑ ΤΟΥ ΑΥΤΙΣΜΟΥ

Γράφουν οι Ιωάννης Βοσκόπουλος Ιωάννης, Ψυχολόγος, BSc Hons Psychology, Pgdip Social and Organisational Psychology, SF Practitioner  

Λαμπρινή Ιωάννου, Ψυχολόγος, Οικογενειακή Ψυχοθεραπεύτρια, Marte Meo Therapist

 Τι είναι σεξουαλική κακοποίηση;

Σεξουαλική κακοποίηση έχει οριστεί ως η συμμετοχή ή η έκθεση του παιδιού σε πράξεις σεξουαλικού περιεχομένου, που υποκινούνται από ενήλικο άτομο, το οποίο κατέχει συχνά μια θέση δύναμης ή ευθύνης και έχει με τον ανήλικο μια σχέση φροντίδας. Δεν είναι μόνο η διείσδυση, αλλά οποιοδήποτε ερωτικό άγγιγμα, το οποίο είναι εξίσου επώδυνο και επικίνδυνο για την ψυχική υγεία των ανθρώπων.

Ποια άτομα είναι πιθανότερο να είναι δράστες σεξουαλικής κακοποίησης;

Άνθρωποι που μπορούν να κακοποιήσουν σεξουαλικά ένα παιδί έχουν κοινωνική ζωή παρόμοια με τη δική μας. Έχουν σταθερή δουλειά, φίλους, οικογένεια, σχέση, είναι παντρεμένοι με παιδιά ή χωρίς. Δεν υπάρχει κάτι στην εμφάνιση ή στη στάση ζωής τους, που να προδίδει τις σκέψεις και τους σκοπούς τους. Γι’ αυτό χρειάζεται να ρίξουμε μια δεύτερη ή μια τρίτη ματιά, απομακρυσμένη από το συναίσθημα ή την κοινωνική εικόνα που μπορεί να έχουμε για τον συγκεκριμένο άνθρωπο και να παρατηρήσουμε κυρίως συμπεριφορές.

Ποιες είναι οι σημαντικότερες ενδείξεις στην συμπεριφορά των παιδιών που έχουν κακοποιηθεί σεξουαλικά;

• Συχνοί εφιάλτες ή/και επιδείνωση σε δυσκολίες στον ύπνο
• Αποσυρμένη συμπεριφορά
• Ξεσπάσματα θυμού
• Κατάθλιψη
• Άρνηση να μείνει μόνο με κάποιο συγκεκριμένο άτομο
• Προηγμένη γνώση ή ακατάλληλη σεξουαλική συμπεριφορά για την ηλικία του παιδιού
• Αρκετές από αυτές τις ενδείξεις, θα μπορούσαν να είναι συνδεδεμένα με χαρακτηριστικές συμπεριφορές που συνδέονται με τον αυτισμό, όπως λ.χ. η απόσυρση, τα ξεσπάσματα θυμού και οι δυσκολίες με τον ύπνο.

Ποιοι παράγοντες  καθιστούν κάποια παιδιά περισσότερο ευάλωτα:

• το χαμηλό βάρος κατά τη γέννηση / προωρότητα
• η βρεφονηπιακή ηλικία
• η σωματική ή η νοητική αδυναμία
• η σοβαρή σωματική ή ψυχική ασθένεια
• η νευροαναπτυξιακή ανωριμότητα
• η ιδιοσυγκρασία (αυτό που παλιότερα αναφερόταν στην ελληνική βιβλιογραφία ως «δύσκολο παιδί»)
• τα προβλήματα συμπεριφοράς και οι διαταραχές του συναισθήματος (υπερκινητικότητα, παρορμητικότητα, ανυπακοή, αντιδραστική - εναντιωματική συμπεριφορά, εκρήξεις θυμού)

Διατρέχουν τα άτομα με αυτισμό, μεγαλύτερο κίνδυνο να πέσουν θύμα σεξουαλικής κακοποίησης;

Γενικά θα λέγαμε πώς ναι. Ανεξάρτητα από τον τύπο του δράστη, τα άτομα στο φάσμα του αυτισμού ενδέχεται να διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο κακοποίησης λόγω της επιθυμίας τους να γίνουν κοινωνικά αποδεκτά, παρά τις κοινωνικές προκλήσεις που αντιμετωπίζουν συχνά. Εάν ένας σεξουαλικός δράστης παρουσιαστεί ως «φίλος», το άτομο μπορεί να δει τη σχέση με τον δράστη ως ευκαιρία να έχει την κοινωνική σχέση που επιθυμεί. Όπως συμβαίνει και με τον νευροτυπικό πληθυσμό, ένα άτομο στο φάσμα μπορεί να γίνει θύμα ενός δράστη που ξεκινά σεξουαλικά ακατάλληλες συμπεριφορές για να διατηρήσει τη «φιλία» ή την κοινωνική σχέση.

Ομοίως τα κορίτσια και οι γυναίκες με νευροδιαφορετικότητα, η αναλογία είναι  12 φορές παραπάνω σε σχέση με γυναίκες χωρίς αναπτυξιακές ιδιαιτερότητες.

Μάλιστα, 80% των γυναικών (και το 30% των αντρών) με αναπτυξιακές ιδιαιτερότητες έχουν δεχθεί σεξουαλική επίθεση και οι μισές από αυτές έχουν υποστεί σεξουαλική επίθεση για πάνω από 10 φορές. Ωστόσο, παρόλο που οι γυναίκες με αυτισμό και άλλες αναπτυξιακές ανάγκες διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο για σεξουαλική κακοποίηση, έχουν μικρότερη πιθανότητα να λάβουν βοήθεια, εξαιτίας των επικοινωνιακών τους ιδιαιτεροτήτων.

Στην έρευνα των Pecora et al (2020), αρκετές γυναίκες στο ΦΑ δήλωσαν επιθυμία να ανταλλάσσουν σεξ για «δημοτικότητα». Με αυτό τον τρόπο, μπορεί να τα ξεκινούν πολύ νωρίτερα την σεξουαλική δραστηριότητα αλλά σπάνια με υγιή τρόπο.

Επιπρόσθετα εμπόδια που συναντούν τα άτομα στο φάσμα του αυτισμού, σχετικά με την επικοινωνιακή αναφορά σεξουαλικής κακοποίησης:

Η κατακερματισμένη αίσθηση εαυτού που συχνά συναντάμε στα άτομα με αυτισμό, μπορεί να παρεμποδίζει την εσωτερική καταγραφή αυτής της τραυματικής εμπειρίας, η οποία θα οδηγήσει το παιδί/έφηβο/άτομο σε ένα επαγγελματία ψυχικής υγείας για υποστήριξη και βοήθεια.

Οι άνθρωποι στο φάσμα του αυτισμού συχνά συναντούν δυσκολίες να αναγνωρίζουν και να επικοινωνούν τις ανάγκες τους. Κατά συνέπεια, σε αρκετές περιπτώσεις δεν εισακούγονται ή δεν λαμβάνονται σοβαρά υπόψη όταν προσπαθούν να γνωστοποιήσουν την ψυχική τους κατάσταση είτε γιατί ‘καλύπτουν’ τα πραγματικά του συναισθήματα και υιοθετούν ένα ‘κατάλληλο κοινωνικό προσωπείο’ (masking/camouflaging), είτε γιατί εκφράζονται με διαφορετικό τρόπο λεκτικά και μη λεκτικά.

  Επιπρόσθετα, η έλλειψη μερικές φορές κατανόησης του αυτιστικού φάσματος, μεταξύ των επαγγελματιών υγείας (λ.χ. περιορισμένη γνώση και εκπαίδευση, παρανοήσεις, διαφοροδιαγνώσεις) μπορεί να αποτελούν επιπλέον τροχοπέδη στους ανθρώπους με αυτισμό που έχουν υποστεί κακοποίηση να λάβουν φροντίδα σε αυτό το πεδίο.

Ποιες είναι οι βασικές στρατηγικές πρόληψης και θεραπευτικής παρέμβασης για παιδιά και έφηβους με αυτισμό;

• Αύξηση της δομής και της προβλεψιμότητας, καθ’ όλη τη διάρκεια της θεραπευτικής διαδικασίας
• Η χρήση οπτικών βοηθημάτων, επιβεβαιώνοντας σε κάθε βήμα την κατανόηση και την νοηματοδότησή τους
• Προσαρμογή της παρέμβασης και του υλικού στα εξατομικευμένες ανάγκες και το βαθμό υποστήριξης που χρειάζεται
• Η ενεργή συμμετοχή των γονέων καθ’ όλη τη διάρκεια της θεραπευτικής διαδικασίας

Πεδία εκπαίδευσης αναφορικά με την πρόληψη  Παιδική Σεξουαλική Κακοποίηση

• Αποφεύγω τους ξένους
• Ενίσχυση Αυτοεκτίμησης & Αυτοπεποίθησης
• Ενημέρωση των γονέων, όταν απομακρύνονται
• ‘’Οχι’, σε αγγίγματα με τα οποία το παιδί δεν νιώθει άνετα
• Κατάλληλο και ακατάλληλο άγγιγμα
• Ποιοι είναι οι έμπιστοι ενήλικες
• Ποιος αγγίζει τα ιδιωτικά μέρη του σώματος
• Ανατομική ορολογία για τα μέρη του σώματος
• Δεν μπαίνω ποτέ σε αυτοκίνητο ξένου
• Πώς φεύγω από μια κατάσταση, όπου υπάρχει ακατάλληλο άγγιγμα
• Πώς καταλαβαίνω ότι το άγγιγμα με κάνει και νιώθω άβολα
• Αγγίζω τα ιδιωτικά μου μέρη στον ιδιωτικό μου χώρο.
• Καλά και κακά μυστικά – «Μην το πεις»
• Πώς αντιδρώ όταν κάποιος άλλος μου δείχνει τα ιδιωτικά του μέρη
• Ασφαλής χρήση διαδικτύου
• Δεν φωτογραφίζω τα ιδιωτικά μου μέρη

Ποιες είναι οι βασικές στρατηγικές πρόληψης και θεραπευτικής παρέμβασης για την ορθή χρήση του διαδικτύου;

Άνθρωποι από όλα τα κοινωνικά στρώματα και κάθε είδους υπόβαθρο είναι πιθανό να πέσουν θύματα διαδικτυακού εκφοβισμού και εγκλήματος στον κυβερνοχώρο, αλλά μελέτες έχουν δείξει ότι οι άνθρωποι με διάγνωση στο φάσμα του αυτισμού είναι πιο επιρρεπείς σε διαδικτυακές απειλές από άλλους. Οι βασικές αρχές ασφάλειας είναι ποικίλες και διαφοροποιούνται από άτομο σε άτομο και από ηλικία σε ηλικία. Σημαντικό είναι να μην «δαιμονοποιούμε» το διαδίκτυο και να έχουμε στον νου μας, ότι το Internet αποτελεί ένα νέα χώρο κοινωνικής δράσης τον οποίο καλούμαστε να κατανοήσουμε και να χρησιμοποιήσουμε ορθά.

Άρα, λαμβάνοντας υπόψιν την τρέχουσα βιβλιογραφία οι τομείς εκπαίδευσής περιλαμβάνουν:

• Αρχικά, βεβαιωνόμαστε ότι όλες οι συσκευές που χρησιμοποιεί το άτομό έχουν ρυθμιστεί με όρια σχετικά με το περιεχόμενο στο οποίο μπορεί να έχουν πρόσβαση. Συνήθως αυτό συνεπάγεται την πραγματοποίηση προσαρμογών στις ρυθμίσεις της συσκευής, καθώς και στο πρόγραμμα περιήγησης στο Διαδίκτυο ή στην εφαρμογή που χρησιμοποιείται. Σκεφτείτε να χρησιμοποιήσετε συγκεκριμένες εφαρμογές όπως το Qustodio.
• Ωστόσο, θα είναι σημαντικό όχι απλώς να περιορίσετε την πρόσβαση, αλλά να εξηγήσετε στο παιδί σας τι είναι και τι δεν είναι κατάλληλο, επειδή αυτές οι ρυθμίσεις δεν είναι αλάνθαστες. Με αυτόν το τρόπο το άτομο θα βοηθηθεί να εντοπίσει ακατάλληλο περιεχόμενο και να μάθει να το αντιμετωπίζει μόνο του.
• Καθορίστε τους κανόνες και τις προσδοκίες από νωρίς. Είναι πιο εύκολο να τα ρυθμίσετε νωρίς παρά να τα περιορίσετε αργότερα. Δημιουργήστε ένα συμβόλαιο Διαδικτύου.
• Σκεφτείτε συγκεκριμένα και λεπτομερώς, τι πρέπει να διδάξετε στο παιδί σας για το πώς να αλληλοεπιδρά με άλλους στο διαδίκτυο. Για παράδειγμα, μπορεί να είναι δύσκολο για ορισμένα παιδιά να καταλάβουν ότι δεν είναι όλοι αυτοί που λένε ότι είναι στο διαδίκτυο. Βεβαιωθείτε ότι το παιδί/έφηβος/έφηβη γνωρίζει ότι ο καθένας μπορεί να δημοσιεύσει μια φωτογραφία ενός νεαρού αγοριού/κοριτσιού και στην πραγματικότητα να είναι ενήλικας. Διδάξτε τους να προσεγγίζουν τις διαδικτυακές αλληλεπιδράσεις με προσοχή, γιατί στην πραγματικότητα δεν λένε όλοι την αλήθεια. Εξηγήστε τον «καλλωπισμό» και εξετάστε το ενδεχόμενο να βρείτε παραδείγματα και να τους δείξετε πώς μιλούν τα ‘αρπακτικά’ (predators) στα παιδιά.
• Να είστε σαφείς και λεπτομερείς σχετικά με τον εντοπισμό πληροφοριών που δεν πρόκειται να κοινοποιηθούν στο διαδίκτυο. Διαμορφώστε ένα οπτικό πρόγραμμα/πληροφορία. Π.χ. Φτιάξτε μια αφίσα με τους κανόνες και βάλτε την κοντά στις συσκευές τους.
• Βεβαιωθείτε ότι το παιδί/έφηβος σας γνωρίζει τη μονιμότητα όλων των αναρτήσεων που δημοσιεύει στο διαδίκτυο. Ακριβώς επειδή το διαγράφει, δεν σημαίνει ότι έχει φύγει. Δείξτε του/της ότι τα μηνύματα και οι φωτογραφίες μπορούν να αποθηκευτούν και να αναρτηθούν αργότερα χωρίς την άδειά του/της. Δεν υπάρχει καμία επιστροφή, τα πάντα παραμένουν και οι συνέπειες μπορεί να αλλάξουν τη ζωή, για παράδειγμα, όταν κάνετε αίτηση για δουλειά ή προσπαθείτε να μπείτε σε κολέγια.
• Ένας άλλος εξαιρετικός τρόπος για να κρατήσετε τα παιδιά σας ασφαλή, είναι να κάνετε ερωτήσεις, να μάθετε για τα ενδιαφέροντά τους, να δείτε τους ιστότοπους που επισκέπτονται, να τα παρακολουθήσετε να παίζουν παιχνίδια ή ακόμα και να δοκιμάσετε να παίξετε αυτά τα παιχνίδια μαζί τους.

Ποιες είναι για παράδειγμα οι οδηγίες που μπορούμε να δώσουμε σε κάποιον/κάποια σε σχέση με την ασφάλεια των διαδικτυακών site γνωριμιών;

• Οι εφαρμογές διαδικτυακών γνωριμιών είναι μια νέα οδός για να γνωρίσουν οι άνθρωποι νέους φίλους και πιθανούς ρομαντικούς συντρόφους, αλλά υπάρχουν αρκετά σοβαροί κίνδυνοι. Τα άτομα που συναντούν μέσω διαδικτυακών τοποθεσιών γνωριμιών μπορεί να μην είναι πάντα αυτό που φαίνονται.
• Πάντα συζητάμε με κάποιον και τον γνωρίζουμε πριν συμφωνήσουμε να συναντηθούμε από κοντά. Ζητάμε να μιλήσουμε μαζί τους μέσω βίντεο ή στο τηλέφωνο για να επαληθεύσουμε ότι είναι το άτομο στις φωτογραφίες. Κάποιος άνθρωπος που είναι ειλικρινής σχετικά με την ταυτότητά του, σπάνια θα έχει πρόβλημα με αυτό και θα νιώσει ασφαλής, γνωρίζοντας ότι είμαστε και εμείς επίσης αυθεντικοί.
• Πάντα συμφωνούμε να συναντιόμαστε σε έναν πολυσύχναστο δημόσιο χώρο, όπως ένα καφέ, κατά τη διάρκεια της ημέρας. Βεβαιωνόμαστε ότι υπάρχουν άνθρωποι γύρω μας που μπορούν να μας βοηθήσουν εάν αντιμετωπίσουμε προβλήματα και φροντίζουμε να έχουμε ζητήσει από έναν φίλο ή μέλος της οικογένειας μας, να είναι σε αναμονή.
• Ποτέ δεν αναφέρουμε προσωπικές πληροφορίες, όπως η διεύθυνσή μας, ακόμα κι αν προσφέρονται οι άνθρωποι που γνωρίζετε μέσω εφαρμογών να έρθουν να σας παραλάβουν από το σπίτι.
• Βεβαιωνόμαστε ότι μπορούμε να μεταβούμε από και προς το χώρο συνάντησης ανεξάρτητα και με ασφάλεια.
• Δεν συναντιόμαστε στο σπίτι είτε το δικό μας, είτε του προσώπου που γνωρίσαμε.

• Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αντιπροσωπεύουν ένα νέο περιβάλλον για την αποκάλυψη τους σεξουαλικής βίας. Οι άνθρωποι που επιβίωσαν σεξουαλικών επιθέσεων και κακοποιήσεων βρήκαν φωνή μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, μετά από περιόδους σιωπής και αποσιώπησής (#metoo). Η στροφή σε δημοσίευση on-line βοήθησε τους ανθρώπους τους εκεί που πολλά συστήματα (κοινωνικά- νομικά) δεν επικύρωσαν την υποστήριξη τους.