Γράφει η Μαρία (Μαριάννα) Βενιεράκη, MSc Ψυχολόγος
Η εφαρμογή συγκεκριμένων στρατηγικών βοηθά σημαντικά στην αντιμετώπιση της επιτελικής (ή εκτελεστικής) δυσλειτουργίας στα άτομα με Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος (ΔΑΦ). Στη συνέχεια, παρουσιάζονται ορισμένες στρατηγικές που μπορούν να εφαρμόσουν οι γονείς/φροντιστές στα παιδιά και τους εφήβους με ΔΑΦ, καθώς και οι μαθητές τής δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης με ΔΑΦ στον εαυτό τους, για να ενισχύσουν τις επιτελικές τους λειτουργίες. Όσον αφορά στους εφήβους, οι γονείς θα πρέπει πρώτα να συζητούν μαζί τους και να τους ρωτούν τη γνώμη τους για το τι θεωρούν οι ίδιοι ότι τους βοηθά και τι όχι. Όλες οι ακόλουθες στρατηγικές μπορούν να χρησιμοποιηθούν συνδυαστικά με την ενδεδειγμένη θεραπεία που προτείνει η θεραπευτική ομάδα η οποία παρακολουθεί ένα παιδί/έναν έφηβο με ΔΑΦ:
Ποιες στρατηγικές μπορούν να εφαρμόσουν οι γονείς στα παιδιά τους;
- Καταρτίστε ένα σαφές οπτικοποιημένο ημερήσιο πρόγραμμα δραστηριοτήτων. Ένα τέτοιο πρόγραμμα θα βοηθήσει τα παιδιά/τους εφήβους όχι μόνο να οργανώσουν τις δραστηριότητές τους σε συνάρτηση με τον χρόνο αλλά και να εστιάσουν την προσοχή τους σε ό,τι είναι σημαντικό κάθε φορά. Είναι δε απαραίτητο να εξηγήσετε στα παιδιά/τους εφήβους τη λογική και τον σκοπό ενός τέτοιου προγράμματος, ώστε να τους κάνει νόημα και να δεσμευτούν να το ακολουθήσουν και όχι να το θεωρήσουν χάσιμο χρόνου. Σε αυτό πιθανώς να τα βοηθήσει το να αντιληφθούν ότι οργανώνοντας καλύτερα τις δραστηριότητες τους, θα έχουν περισσότερο ελεύθερο χρόνο. Θα πρέπει, επίσης, να τα διδάξετε πώς να χρησιμοποιούν το πρόγραμμα, προτρέποντάς τα να το κοιτάζουν πολλές φορές μέσα στην ημέρα.
- Χρησιμοποιήστε οπτικά βοηθήματα για να διδάξετε την οργάνωση. Τα παιδιά/οι έφηβοι με ΔΑΦ συχνά δυσκολεύονται να επεξεργαστούν και να θυμηθούν λεκτικές οδηγίες, και να διαχειριστούν τις καθημερινές αλλαγές δραστηριοτήτων. Έτσι, τα οπτικοποιημένα προγράμματα με φωτογραφίες, εικόνες ή σκίτσα, οι σαφείς οπτικοί κανόνες με ξεκάθαρα βήματα, οι οπτικές υπενθυμίσεις κ.λπ. τα βοηθούν αποτελεσματικά να οργανώσουν τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις τους. Για παράδειγμα, μπορείτε να φωτογραφίσετε τα πράγματα που χρειάζεται να παίρνει καθημερινά το παιδί σας στο σχολείο, ώστε κάθε φορά να προετοιμάζει σωστά την τσάντα του μόνο του αποβραδίς. Γενικά, προτιμήστε φωτογραφίες των πραγματικών υλικών και χώρων που χρησιμοποιεί το παιδί σας και όχι γενικές ή έτοιμες εικόνες από το διαδίκτυο.
- Ορίστε συγκεκριμένους χώρους και σημεία για την τοποθέτηση και τη φύλαξη των αντικειμένων, και την εκτέλεση συγκεκριμένων δραστηριοτήτων. Οι χώροι και τα σημεία τού σπιτιού θα πρέπει να είναι σαφώς οριοθετημένοι, και η χρήση τους θα πρέπει να είναι ξεκάθαρη για τα παιδιά/τους εφήβους, ώστε να μην τους βιώνουν ως χαοτικούς και απρόβλεπτους, γεγονός που τους προκαλεί άγχος. Έτσι, θα μπορούν να κατανοούν, να προβλέπουν και άρα να ελέγχουν καλύτερα το περιβάλλον τους, και να νιώθουν ασφάλεια μέσα σε αυτό. Για παράδειγμα, ορίστε ένα συγκεκριμένο κουτί μέσα στο οποίο θα πρέπει να τοποθετούν τα παιχνίδια τους και κολλήστε πάνω σε αυτό ένα οπτικό βοήθημα που θα ορίζει ότι αυτή είναι η θέση των παιχνιδιών. Παρομοίως, κολλήστε ένα οπτικό βοήθημα στον χώρο στο οποίο τα παιδιά/οι έφηβοι μπορούν να μελετούν, να ζωγραφίζουν ή να παίζουν, ώστε να τον συνδέσουν με τη συγκεκριμένη δραστηριότητα και να μετακινούνται αυτόνομα σε αυτόν ώστε να την εκτελέσουν.
- Καθιερώστε καθημερινές ρουτίνες. Η καθιέρωση καθημερινών ρουτινών σε συγκεκριμένες ώρες (π.χ. πρωινή ρουτίνα, ρουτίνα φαγητού, ρουτίνα μελέτης, ρουτίνα ύπνου) βοηθά τα παιδιά/τους εφήβους με ΔΑΦ να προσανατολιστούν στον χρόνο, να βιώσουν την οργάνωση στον χώρο τους και να προβλέψουν τι να περιμένουν και τι όχι. Αυτό θα τα βοηθήσει να ξέρουν πώς να συμπεριφερθούν και να μην αμελούν τις καθημερινές τους υποχρεώσεις και την αυτοφροντίδα τους, ελέγχοντας, παράλληλα, τα επίπεδα του άγχους τους. Να θυμάστε ότι η εδραίωση μιας καθημερινής ρουτίνας μπορεί να αποδεχτεί δύσκολη και χρονοβόρα, οπότε χρειάζεται να συνεχίζετε την προσπάθεια και να μην παραιτείστε. Κυρίως οι έφηβοι μπορεί να προβάλλουν αντίσταση στο να υιοθετήσουν κάποια ρουτίνα, καθώς έχουν ήδη εδραιώσει κάποιες συνήθειες, ενώ έχουν συνήθως έντονη την ανάγκη να νιώσουν την επιθυμία για να ξεκινήσουν να κάνουν κάτι. Ωστόσο, είναι σημαντικό να κατανοήσουν ότι η επιθυμία και το κίνητρο δεν είναι απαραίτητο να προϋπάρχουν, αλλά μπορεί να ενεργοποιηθούν μετά την επιτυχή έναρξη μιας δραστηριότητας.
- Χωρίστε τα καθήκοντα και τις εργασίες σε μικρότερα μέρη. Για τα παιδιά/τους εφήβους με ΔΑΦ και επιτελική δυσλειτουργία, ακόμα και το να ολοκληρώσουν μια απλή διαδικασία, όπως το να ετοιμαστούν το πρωί για να φύγουν για το σχολείο, μπορεί να είναι ιδιαίτερα δύσκολη και αγχωτική. Έτσι, είναι σημαντικό να τους χωρίζετε τη διαδικασία τής προετοιμασίας σε μικρότερα μέρη, ώστε να τα βοηθήσετε να περιορίσουν το άγχος τους, να ελέγξουν την αναβλητικότητά τους και να νιώσουν ότι μπορούν να τα καταφέρουν.
- Παρουσιάστε το τελικό βήμα σε μια σειρά ενεργειών. Χρησιμοποιήστε οπτικό υλικό και για να δείξετε στα παιδιά σας το τελικό βήμα μιας σειράς ενεργειών. Για παράδειγμα, φωτογραφίστε τα όταν είναι έτοιμα το πρωί να φύγουν για το σχολείο και δείχνετέ τους τη φωτογραφία τους κάθε πρωί προτού ξεκινήσουν να ετοιμάζονται. Εάν είναι σε θέση να μιλήσουν για τα συναισθήματά τους, προτρέψτε τα να πουν πώς θα αισθανθούν όταν θα τα καταφέρουν να ετοιμαστούν στην ώρα τους. Με τον τρόπο αυτό, τα παιδιά/οι έφηβοι θα έχουν τη δυνατότητα να προβάλλουν τον εαυτό τους στο μέλλον, αναπτύσσοντας τη μελλοντική τους σκέψη, και έτσι θα μπορέσετε να τους καθοδηγήσετε πιο εύκολα να κατακτήσουν το κάθε βήμα μέχρι να φτάσουν στο τελικό αποτέλεσμα.
- Δώστε έμφαση στην ομαλή μετάβαση μεταξύ δραστηριοτήτων και χώρων. Για τα παιδιά/τους εφήβους με ΔΑΦ η μετάβαση από τη μια δραστηριότητα στην άλλη και/ή η μετάβαση από τον έναν χώρο στον άλλο, καθώς και οι ξαφνικές αλλαγές στην καθημερινή τους ρουτίνα είναι ιδιαιτέρως δυσάρεστες και ενοχλητικές, και συχνά τους οδηγούν σε ξεσπάσματα θυμού. Ως εκ τούτου, είναι απαραίτητο να τα βοηθάτε να προετοιμάζονται κατάλληλα και έγκαιρα για οποιαδήποτε μετάβαση και αλλαγή, ώστε να είναι σε θέση να ελέγχουν τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά τους. Για να το κατορθώσετε αυτό, εκτός από οπτικά βοηθήματα, μπορείτε να χρησιμοποιήσετε παράλληλα λεκτικές υπενθυμίσεις, ηχητικά συνθήματα, χρονόμετρα, ξυπνητήρια κ.λπ.
- Δημιουργήστε λίστες ελέγχου. Τα παιδιά/οι έφηβοι με ΔΑΦ δυσκολεύονται συχνά να προβλέψουν και να σχεδιάσουν τα βήματα που απαιτούνται για την ολοκλήρωση μιας δραστηριότητας, ακόμα και της πιο απλής, όπως το ντύσιμο και πλύσιμο. Μάλιστα, πολλές φορές μπορεί να αναβάλλουν μια σημαντική υποχρέωση, όπως τη σχολική μελέτη, επειδή δυσκολεύονται να λάβουν αποφάσεις αναφορικά με το πώς να την ξεκινήσουν. Άλλες φορές πάλι, ενώ ξεκινούν, δεν συνεχίζουν, αλλά ξεκινούν και πάλι από την αρχή, καθώς σκέφτηκαν έναν καλύτερο τρόπο έναρξης, με αποτέλεσμα να καθυστερούν σημαντικά, να απογοητεύονται και να βιώνουν νοητική και συναισθηματική κόπωση. Έτσι, οι λίστες ελέγχου τα βοηθούν να εφαρμόσουν όλα τα βήματα που απαιτούνται για κάθε δραστηριότητα, ολοκληρώνοντάς την με επιτυχία και στον κατάλληλο χρόνο. Οι λίστες αυτές θα πρέπει να είναι πολύ προσεκτικά σχεδιασμένες, με απλές και σαφείς λεκτικές και/ή οπτικές οδηγίες σε κάθε βήμα (π.χ. «Σηκώνομαι», «Πηγαίνω στην τουαλέτα και πλένω το πρόσωπό και τα χέρια μου», «Ντύνομαι», «Τρώω το πρωινό μου», «Βάζω το πιάτο και το ποτήρι μου στον νεροχύτη», «Βουρτσίζω τα δόντια μου», «Χτενίζω τα μαλλιά μου» κ.ο.κ.) και συγκεκριμένα χρονικά όρια για την ολοκλήρωση του κάθε βήματος. Ως λίστες ελέγχου θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ακόμα και οι Κοινωνικές Ιστορίες, οι οποίες στοχεύουν στη διδασκαλία συγκεκριμένων κοινωνικών δεξιοτήτων.
- Ελαχιστοποιήστε τα διασπαστικά ερεθίσματα. Φροντίστε να μην υπάρχουν ερεθίσματα στον χώρο που θα μπορούσαν να αποσπάσουν ή να διαταράξουν την προσοχή των παιδιών σας ενώ εκτελούν μια εργασία και να τα εμποδίσουν να την ολοκληρώσουν στο προβλεπόμενο χρόνο. Για παράδειγμα, όταν ένα παιδί κάνει τα μαθήματά του, θα πρέπει να βρίσκεται σε ένα ήσυχο και καλά φωτισμένο δωμάτιο, και να έχετε απομακρύνει από το τραπέζι ό,τι δεν του χρειάζεται (π.χ. παιχνιδάκια, κάρτες, τάμπλετ κ.λπ.). Επιπλέον, είναι σημαντικό να έχετε εξασφαλίσει ότι έχετε οργανώσει μαζί όλα τα υλικά που θα χρειαστεί, ώστε να μην αναγκάζεται να διακόπτει τη μελέτη του για να τα βρει, χάνοντας, έτσι, χρόνο μέχρι να επιστρέψει σε αυτή και να συγκεντρωθεί και πάλι.
- Διδάξτε και ενθαρρύνετε τη χρήση χειρονομιών. Έχει βρεθεί ότι τα μικρά παιδιά που χρησιμοποιούν πολλές χειρονομίες τα καταφέρνουν καλύτερα σε γνωστικά καθήκοντα από τα παιδιά που δεν χρησιμοποιούν πολλές χειρονομίες. Επομένως, είναι σημαντικό να διδάξετε και να ενθαρρύνετε τα παιδιά σας με ΔΑΦ να χρησιμοποιούν χειρονομίες (π.χ. να δείχνουν τις εικόνες τού οπτικοποιημένου ημερήσιου προγράμματός τους, ενώ λένε δυνατά τι πρέπει να κάνουν), γεγονός που θα τα βοηθήσει να διατηρήσουν τις πληροφορίες στην εργαζόμενη μνήμη τους, να μεταβούν εύκολα από το ένα καθήκον στο άλλο, να επιλύσουν προβλήματα και να ολοκληρώσουν τους στόχους τους.
- Χρησιμοποιήστε τον έπαινο και τις ανταμοιβές. Ο έπαινος, οι χειροπιαστές ανταμοιβές (π.χ. επιπλέον χρόνος στο τάμπλετ), τα συστήματα ανταλλάξιμων ανταμοιβών (δηλ. πόντοι, αυτοκόλλητα κ.λπ., που κερδίζουν τα παιδιά/οι έφηβοι για κάθε επιθυμητή συμπεριφορά τους, τους οποίους ανταλλάσσουν με χειροπιαστές ανταμοιβές) και γενικά οποιοδήποτε σύστημα επιβράβευσης, κινητοποιούν τα παιδιά/τους εφήβους και τους βοηθά να διαχειρίζονται τη συμπεριφορά τους. Παράλληλα δε, τα βοηθούν να αντιληφθούν ότι αναγνωρίζετε και εκτιμάτε την προσπάθειά τους. Θα πρέπει, ωστόσο, να είστε προσεκτικοί με την επιλογή τού επαίνου και των ανταμοιβών που χρησιμοποιείτε κάθε φορά, καθώς δεν λειτουργούν όλοι για όλα τα παιδιά, ενώ τα μεγαλύτερα παιδιά και οι έφηβοι έχουν περισσότερο ανάγκη από κατανόηση, ενθάρρυνση, προτροπή και διακριτική βοήθεια όπου δυσκολεύονται.
- Δώστε έμφαση στη ρύθμιση των συναισθημάτων. Δείξτε στα παιδιά σας τρόπους για να ηρεμούν μετά από μια ακραία συναισθηματική αντίδραση. Αφού αναγνωρίσετε και αποδεχτείτε τα συναισθήματά τους, στη συνέχεια, μπορείτε, για παράδειγμα, να τους δείξετε πώς να χαλαρώσουν μέσω της διαφραγματικής αναπνοής και μετά να τα βοηθήσετε με τη χρήση οπτικών βοηθημάτων να αντιληφθούν το επίπεδο της αντίδρασής τους, προτού τους παρουσιάσετε κατάλληλους τρόπους αντίδρασης.
- Ενθαρρύνετε την άσκηση και τον αθλητισμό. Έχει αποδειχθεί ότι η αερόβια άσκηση, η γιόγκα και το ποδήλατο, καθώς και ορισμένα αθλήματα, όπως το ποδόσφαιρο και το μπάσκετ, βελτιώνουν τις επιτελικές λειτουργίες των παιδιών/εφήβων με ΔΑΦ, καθώς απαιτούν από εκείνους να θυμούνται τους κανόνες και τις κινήσεις, να μεταπηδούν ομαλά από τη μια ενέργεια στην άλλη, να ελέγχουν τις παρορμήσεις τους και να συγκεντρώνονται.
- Παίξτε παιχνίδια. Όπως ο άσκηση και ο αθλητισμός, έτσι και πολλά επιτραπέζια παιχνίδια (π.χ. τα παιχνίδια με κάρτες τύπου memory, τα παιχνίδια στρατηγικής), παιχνίδια λέξεων (π.χ. η κρεμάλα, τα παιχνίδια τύπου scrabble) και τα ομαδικά παιχνίδια κίνησης (π.χ. τα παιχνίδια με μπάλα, οι μουσικές καρέκλες) επίσης βοηθούν τα παιδιά/τους εφήβους με ΔΑΦ να εξασκήσουν τις επιτελικές τους λειτουργίες.
- Παίξτε παιχνίδια ρόλων. Μέσα από τα παιχνίδια ρόλων, τα παιδιά/οι έφηβοι με ΔΑΦ μπορούν να μάθουν πώς να διαχειρίζονται τις προκλήσεις τής καθημερινότητας (π.χ. ένα απροειδοποίητο τεστ στο σχολείο), ενισχύοντας έτσι την ευελιξία τής σκέψης και την ανάληψη λογικής δράσης. Για τον ίδιο σκοπό θα μπορούσατε να δημιουργήσετε ανάλογες Κοινωνικές Ιστορίες.
- Ενισχύστε την αλληλεπίδραση με τους συνομηλίκους. Η αλληλεπίδραση με τους συνομηλίκους διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στη μάθηση κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης των παιδιών, προωθεί την πρόσκτηση των κατάλληλων κοινωνικών δεξιοτήτων και συμβάλλει στη βελτίωση των επιτελικών λειτουργιών τους, κυρίως από τη μέση παιδική ηλικία και μετά, οπότε και οι συνομήλικοι αρχίζουν να αποκτούν κεντρικό ρόλο στη ζωή τους.
- Λειτουργήστε ως μοντέλα για τα παιδιά σας. Εφαρμόζοντας εσείς οι ίδιοι στην καθημερινότητά σας ορισμένες από τις παραπάνω στρατηγικές ή και όποιες άλλες θεωρείτε ότι λειτουργούν για τα παιδιά σας, τα βοηθάτε μέσω της μίμησης να τις εφαρμόσουν και εκείνα.
Ποιες στρατηγικές μπορούν να εφαρμόσουν οι έφηβοι μαθητές;
- Μελετήστε προσεκτικά το σχολικό σας πρόγραμμα και ιεραρχήστε τις προτεραιότητές σας, θέτοντας στόχους.
- Σημειώστε σε ένα ειδικό ημερολόγιο ή σε μια ηλεκτρονική εφαρμογή τις εργασίες για το σπίτι και τα επικείμενα τεστ και διαγωνίσματα, και ρυθμίστε υπενθυμίσεις για καθένα από αυτά, οι οποίες θα ενεργοποιούνται ανά διαστήματα (π.χ. 5 μέρες νωρίτερα, 3 μέρες νωρίτερα, 1 μέρα νωρίτερα, 3 ώρες νωρίτερα).
- Σχεδιάστε τα βήματα που απαιτούνται για κάθε εργασία, υπολογίστε πόσο χρόνο θα χρειαστείτε για να την ολοκληρώσετε και προγραμματίστε τη με τη βοήθεια του ημερολογίου σας και ενός ξυπνητηριού. Για παράδειγμα, όταν έχετε να γράψετε μια έκθεση, αφιερώστε 20 λεπτά για να βρείτε τις ιδέες, 5 λεπτά για να τις βάλετε στη σειρά και να φτιάξετε τον σκελετό, 30 λεπτά για να τη γράψετε και 10 λεπτά για να την ελέγξετε.
- Απομακρύνεται το κινητό σας τηλέφωνο από τον χώρο που μελετάτε ή θέστε το σε λειτουργία σίγασης, ώστε να παραμείνετε συγκεντρωμένοι και προσηλωμένοι στη μελέτη σας, χωρίς να σας αποσπούν τα μηνύματα από φίλους και οι διάφορες αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Όση ώρα διαρκεί η μελέτη σας, χρησιμοποιήστε το διαδίκτυο μόνο για να βρείτε πληροφορίες για κάποια εργασία σας.
- Βάλτε να παίξει χαλαρωτική μουσική ή ακούστε «λευκό» ή «καφέ» ήχο, που έχει αποδειχτεί ότι βοηθά στην ανακούφιση από το στρες και ενισχύει τη συγκέντρωση.
- Κάντε μικρά διαλείμματα για να χαλαρώσετε και να ρυθμίσετε τα αρνητικά σας συναισθήματα ή χρησιμοποιήστε ένα μαλακό μπαλάκι αντιστρές ή ένα αγχολυτικό παιχνίδι αντιστρές (π.χ. ένα fidget spinner).
- Εξερευνήστε τους διαφορετικούς τρόπους μάθησης (οπτικός, ακουστικός, λεκτικός, κιναισθητικός), ώστε να βεβαιωθείτε ποιος ή ποιοι σας ταιριάζουν περισσότερο. Για παράδειγμα, οι οπτικοί μαθητές κατανοούν και θυμούνται καλύτερα τη σχολική ύλη μέσω της χρήσης εποπτικών μέσων (π.χ. εικόνες, χάρτες, γραφήματα, διαγράμματα), ενώ οι κιναισθητικοί μαθητές μέσω της πρακτικής άσκησης και εμπειρίας (π.χ. μέσα από πειράματα), χρησιμοποιώντας όλες τις αισθήσεις τους.
- Ζητήστε από τον εκάστοτε εκπαιδευτικό να σας εξηγήσει τον σκοπό μιας εργασίας και τις προσδοκίες που έχει σε σχέση με αυτή, ώστε να κατανοήσετε τι αναμένει από εσάς.
- Όποτε δυσκολεύεστε, ζητήστε βοήθεια από τους συμμαθητές, τους εκπαιδευτικούς και τους γονείς σας.
Οι παραπάνω στρατηγικές θα πρέπει να εφαρμόζονται με σταθερότητα και συνέπεια σε όλα τα περιβάλλοντα, ώστε να ενισχύσουν τα θεμέλια για την ανάπτυξη των επιτελικών λειτουργιών στα παιδιά και τους εφήβους με ΔΑΦ. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι οι γονείς θα πρέπει να εμπλέκετε τα παιδιά σας όσο το δυνατόν περισσότερο στον σχεδιασμό των οπτικών βοηθημάτων, των οπτικοποιημένων προγραμμάτων και των λιστών ελέγχου, όπως και στη συγγραφή των Κοινωνικών Ιστοριών, και όχι να τα δημιουργείτε οι ίδιοι και στη συνέχεια να τα παρουσιάζετε στα παιδιά σας. Όταν τα παιδιά/οι έφηβοι συμμετέχουν σε διαδικασίες που τους αφορούν άμεσα, είναι περισσότερο πιθανό να εμπλακούν σε αυτές με αποφασιστικό και αποτελεσματικό τρόπο. Σταδιακά, οι γονείς μπορείτε να αποσύρεστε, καθοδηγώντας τα παιδιά σας στη διαδικασία οργάνωσης της καθημερινότητάς τους, αναλαμβάνοντας εκείνα ολοένα και μεγαλύτερο μέρος τής ευθύνης τής προσωπικής τους οργάνωσης, και δημιουργώντας τις δικές τους προσωπικές υπενθυμίσεις, ώστε να γίνονται προοδευτικά περισσότερο ανεξάρτητα.